(МагIарул халкъияб кечI)

ГодикIанир рукIун, ЦIоралъул бицун,
ЦIороре щвечIого, давлаги бикьун,
ЧIалгIун руго дида гьал гIолохъаби,
Рихун руго дида росдал бахIарзал.

КIалцIуца цулъарал багIарал чуял,
ЦIоралде балагьун, хIихIилел руго.
Азнавурзабада ругьунал хулчби,
Лъалинирго хутIун, пашманго руго...

Исламалъул тарихалда жаниб бищун кIудияб зарал исламалъе ккана бусурбабазул ретIелги ретIун, гьезда гъорлъ чIарал кIигьумерчагIазул. ГьабсагIаталдаги бусурбаби цолъиялъе, ислам цебетIеялъе щокъроб ккараб ракьа гIадал чагIи ккола гьел. Къуръан-хIадисалда рекъон гьезда абула мунафикъзаби абун.

Щиб жо кколеб нифакъ? Нифакъ ккола жиндир лъикIлъи загьир гьабун рекIелъ квешлъи цIуни. Гьелъул буго кIиго тайпа: тIоцебесеб – игIтикъадалъун, ай рекIелъ бугеб куфруги бахчун, кIалалъ иман загьир гьаби, гьединаб нифакъалъ чи жужахIалъув даим гьавула. ТIадегIанав Аллагьас Къуръаналда абулеб буго (магIна): «ХIакълъунго мунапикъзаби жужахIалъул бищун гъоркьияб тIинуялда рукIуна» (суратул «ан-Нисаъ», 145)...

ХIХ гIасруялъул кIиабилеб бащалъиялда ватIан тун ГIусманиязул империялде гочарал магIарулаз цадахъ босун ана жидерго бечедаб рухIияб культураги: рахьдал мацI, фольклор ва адабият, миллиял гIамал ва гIадатал, квералъ хъварал къиматал тIахьал ва гь.ц. Гьеб рухIияб бечелъиялъ гьезие кумек гьабулаан апараглъиялъул захIмалъабиги къварилъабиги раччизе ва хIехьезе, чияр ракьалда жидерго тIабигIатги, хаслъиги цIунизе. Умумузул пасихIаб кечI - бакъан, бечедаб щигIру, гIагараб рахьдал мацI гьезие букIана къо ккараб мехалъ жалго цIунизе квербакъулеб къуватлъунги Дагъистаналде букIараб бухIараб хIасрат чучизабулеб дарулъунги. ВатIаналъул унтиги хIасратги хутIана мугьажирзабазул рекIелъ сунцаниги ва сунданиги лъикIлъизабизе кIвечIеб ва кIолареб абадияб ругъунлъун. Къваридаб рекIел хIал, апараглъиялъул кьогIлъи, къисматалъул пашманаб хIакъикъат, рикIкIада тараб ватIаналдехунги гIагараб халкъалдехунги рокьи мугьажирзабаз загьир гьабулаан ва жакъаги загьир гьабулеб буго, тIоцебесеб иргаяда, жидерго ракIалдещвезабиязулъги, тарихиялгун адабиял асаразулъги. Цо-цо мехалъ ватIаналде ритIулел кагъталцин гьез хъвалаан шигIруяб къагIидаялда, жидер рекIелъ бугеб унтиги хIасратги жеги якъинго ва загьирго бихьизабизе гIололъун. Мисалалъе, ХХ гIасруялъул 30-абилел соназда гIажамалъ хъвараб гьединаб кагъат битIун бачIана жунгутдерил жамагIаталде, Дагъистаналда жанисеб рагъ байбихьараб мехалъ, Турциялде лъутарав ва гьенив 1946 соналда Аллагьасул къадар щварав ЯхIия-хан абурав чияс...

Дагъистаналъул тарихалда ХIоцоса Нажмудинил хIакъалъулъ гIадин жинда тIасан гIемерал гьерсал рицарав, чорокал бугьтанал лъурав чи тIокIав батIияв ватизе рес гьечIо. Дагъистаналъулги Чачаналъулги имам ХIоцоса Нажмудин кидаго рикIкIунаан ва жеги рикIкIуневги вуго жиндирго ватIаналда хIукуматалъулги халкъалъулги кIудияв тушманлъун...

Дагъистаниязулги турказулги маданиялгун адабиял бухьеназул буго кIудияб ва бечедаб тарих. Гьезул байбихьи уна хIатта анцIила лъабабилеб гIасруялде щвезегIан. БатIи-батIияб къисмат букIана гьезул: цин загIиплъун, цинги камиллъун, амма, сундухъго балагьичIого, гьел кидаго церетIолел рукIана. Жакъа гьел бухьенал рахана цIияб даражаялде, цIилъана гьезул хIасилги хасиятги ва гьениб кIудияб, аслияб бутIа лъугьана ХIамзатил Расулил адабияб хIаракатчилъиялъ...