Мух1амад НурмухIамадов гьавуна 1960 соналда Гумбет районалъул Гьарадерихъ росулъ. 1978 соналда лъуг1изабуна Гъоркьинхо гьоркьохъеб школа ва гьебго соналъ ц1ализе лъугьана ДГУялъул филологияб факультеталъул Дагъистаналъул ва rlypyc мац1азул отделениялде.
1983 соналда, багIараб дипломгун гьебги лъугIизабун, ц1ализе лъугьана Щадаса Х1амзатил ц1аралда бугеб ДНЦялъул МацIазул, литератураялъул ва историялъул институталъул аспирантлъун. Ц1унана филологиял г1елмабазул кандидатлъун вахъине диссертация. 1998 соналда щвана доцент абураб г1елмияб ц1ар.
1987 соналдаса нахъе х1алт1улев вуго ДГПУялъул Дагъистаналъул филологиялъул факультеталда. 2003 соналда вищана ДГПУялъул Дагъистаналъул филологиялъул факультеталъул Дагъистаналъул мац1азул ц1ирагьараб кафедраялъул заведующийлъун. МухIамадица бицунеб буго рахьдал мацI цIуниялдалъун миллат цIуниялъе бугеб кIваралъул.
Дагъистаналъул педагогикияб университеталда Дагъистаналъул филологияб факультет рагьаралдаса чанго къокъа студентазул къватIиб биччана. Гьаб факультет г1иц1аб бак1алда бижун бач1араб жо гуро. Гьелда цебе, чанго соналъ рахьдал мац1азул ва литератураялъул учительзаби х1адурулел рук1ана филологияб факультеталде гъорлъе унеб rlypyc ва рахьдал мац1азул отделениялъ.
Хасаб факультет рагьидал нижее рее щвана студентазда жеги гьваридго рахьдал мац1 ва литература, гьезда хурхарал предметал малъизе. Цебе студентазе ц1алулеб бук1араб батани гьанжесеб авар мац1ги гьеб школалда малъиялъул методикаги, факультет рагьиялдалъун т1аде рач1ана ц1иял курсал: «Рахьдал мац1алъул каламалъул культура», «Рахьдал мац1азул диалектология, «Рахьдал мац1алъул практикияб курс», «Г1урус ва рахьдал мац1ал дандекквеялъул грамматика», «Дагъистаналъул мац1ал».
Къокъго абуни, нижее рее щвана студентазда гьваридго рахьдал мац1ги литератураги малъизе.
Бит1араб бицани, дун рек1екълъула щай къвариг1ун бугеб рахьдал мац1илан суал кьурабго. Мац1 ккола рух1анияб бечелъи. Дунялги г1аламги буго цо х1алалда ч1олареб жо. Цин ссиялде бачIуна рух1ияб бечелъи, цинги гьебги жибго тун маг1ишаталда хадур лъугьине байбихьула г1адамаз. Гьаб буго г1емерисев чи маг1ишаталда хадув лъугьараб заман. Маг1ишаталда хадур лъугьинч1огоги щиб гьабилеб, ракъун, къечон кин рук1инел? Амма бищун х1ажатаб жо буго гьадинаб заманалда рух1ияб бечелъи ц1уни. Хаc гьабун абуни, Дагьистаналда кидаго бук1араб: к1удияздехун адаб, мискин-пакъирасул т1алаб гьаби, маслих1ат, гьоболасе хъатир, цоцазе кумек, гьелдаго цадахъ нилъерго мац1алде, адабияталде ва культураялде, хасго Ват1аналде рокьи. Гьеб киналъго инсанасе я г1арац, я боц1и кьоларо, амма г1аданлъун хут1изавула, иман, ях1 бечелъизабула.
Дагьистаналда кидаго бечедав чиясулалдаса, ц1ик1к1ун адаб гьабулаан ях1-намус бугев чиясул.
Чанги дунялалда т1адго ц1ар раг1арал мац1азда т1ад х1алт1арал г1алимзабаз ч1езабун буго г1адамасул г1амал-хасият ва дунялалдехун берба-лагьи бухьараб бугин гьес бицунеб рахьдал мац1алда.
Маг1арул мац1 бац1ц1адго бицунел чаг1и къо бахъанаг1ан дагьлъулел руго. Г1урусги маг1арулги жубараб, цо г1ажаибаб мац1 буго г1емерисез бицунеб. Лъик1 бук1инаан щивав чи мац1 бац1ц1адго бициналда т1ад х1ал-т1ани.
Гьелъие г1оло газетазда рахъизе ккола г1адамазе ц1ализе рак1 балел макъалаби, хъвадарухъабаз т1ахьал хъвазе ккола г1адамазе ц1ализе рокьулел, театралъ х1аракат бахъизе ккола сценаялда «хьандей, гьардей» гуребги, жакъасеб къоялъул к1вар бугел темабазда т1ад х1алт1изе.
Авартеатралъ, дир х1исабалда, бищун к1вар кьолеб жо буго щиб гьабунги г1адан велъа-вохизе т1ами.
Гьединго школазда авар мац1алъул дарсалги рачине ккола математикаялъул, къват1исел улкабазул мац1азул факультетал лъуг1арал учительзабаз гурел, хасаб мац1алъул дипломал кодор ругел учительзабаз.
Цо-цо школазул директоразеги заман щун буго, эбел инсуе рахьдал мац1 лъималазда малъизе бокьун гьеч1илан багьанаби рачинч1ого, бук1ине кколеб къаг1идаялъ рахьдал мац1алъул дарсал школазда рачиналъул х1алт1и г1умруялде бахъинабизе.
Лъида лъалареб цогидал предметазул даражаялда рахьдал мац1алги школалда малъизе кколилан пачалихъалъулги министерствоялъулги х1укму бук1ин?
Авар литературияб мац1 малъула киналниги маг1арулазда, жидерго сверелал, диалектал яги хъвай-хъваг1ай гьеч1ел г1андадерилниги, цезазул-ниги группаялъул мац1азда гьел к1алъалел рук1аниги.
Гьезда гьоркьор ратулел руго «г1акъилал чаг1и», жидее, жидерго мац1ги бук1аго, авар мац1 х1ажат гьеч1илан абулел. Цо-цоязе бокьун буго мац1 бат1иябщинаб росулъ бат1и-бат1ияб миллат бугилан ч1езабизе.
Дир х1исабалда, гьеб буго г1акълу гьеч1еб хабар. Цо бугони, жибго жиндаго ч1араб мил¬лат бук1ине ккани, дагьабго бат1ияб мац1 бугеб г1оларо. К1иабизе бугони, гьеб буго миллат багьанаде ккун, к1удиял хъулухъал къвариг1арал чаг1аз багъаризабураб хабар. Лъабабизе бугони, киназдаго бич1ч1изе заман щун буго авар литературияб мац1алда 6ац1ц1адго к1а-лъалеб цониги росу гьеч1еблъи. Щибаб росдал буго литературияб мац1алдаса бат1ияб сверел, диалект ялъуни хъвай-хъваг1ай гьеч1еб мац1. Нилъее умумуз киналниги маг1арул миллаталъул чаг1и цоцазда рич1ч1изе ирсалъе тун буго «болмац1алдасан» байбихьи лъураб авар литературияб мац1. Гьеб я цо росдал, я цо районалъул, яги цо наречиялъул мац1 гуро — гьеб буго киназего г1аммаб мац1. Гьединлъидал, гьеб лъазабизеги ккола рахьдал мац1 х1исабалда.
Къокъаб х1асил, нилъее авар литературияб мац1 х1ажат буго маг1арул миллат цгунизе. Мац1 гьеч1они — миллат гьеч1о. Миллат нилъедалъун лъуг1ани, хабалъ умумулги кьурун руссина, хадур рук1инесел нилъер наслабазги наг1ана кьела, гьединлъидал нилъеда тIадаб буго нилъер умумузул мацI, гIадат, рукIа-рахъин цIунизе.
Гьанжесеб тIадегIанал цIалулзаведениябазде лъугьиналъул цIияб къагIида хIисабалде босани, дида ккола г1агараб заманалда рахьдал мац1азул цогояб пачалихъияб экзамен (ЕГЭ) бук1инарин.
Ришватчилъиги лъай гьеч1ел студенталги цогояб пачалихъияб экзаменалъ гьукъилин министерствоялда рак1алда батани, гьел руго хьул к1удиял чаг1и. Ришватчилъиги цогидал г1унгут1абиги т1аг1ине ккани, гьелде данде рагь гьабун rloларо, кьуч1дасанго хисизабизе ккола рокъобги къват1ибги кьолеб тарбия.
Педагогикияб университеталъул рахьдал мац1азул кафедра рагьаралдаса дагьаб заман гурони гьеч1ониги, к1удияб х1алт1и гьабулеб буго студентазул лъай борхизабизе. Киналниги предметазул ц1иял программаби х1адур гьарун басмаялде рахъана.
Баемаялде рахъана гьединго рахьдал мац1алда хурхараб 12 монография, 6 ц1алулгун методикияб пособие, таманалго г1елмиял макъалаби. Руго кафедраялда доцентал, профессорал, жидеца школалъе ц1алул т1ахьал хъвалелги.
Кафедраялда рагьун буго докторантура ва аспирантура. Кинавниги гьабсаг1ат нижер кафедраялда диссертациязда т1ад х1алт1улев вуго 56 чи.
Гьезиеги студентазеги лъай кьезе т1адкъан буго 29 преподавателасда. Гьезда гьоркьоса гкмерисел ккола доцентал ва профессорал. Масала, авар ма-ц1алъул дарсал кьола цо профессорас ва анлъго доцентас, ай цониги гъеч1о г1елмабазул кандидат абураб даража гьеч1ев чи. Авар мац1 малъула гьединго факультеталъул декан, филологиял г1елмабазул доктор, профессор Дибиров Ибрагьим Ашрапудиновичасги.
Копоего абуни, нижехъе т1адч1ун ц1ализе рак1алдагун вач1арав студентасул рес буго, нижер т1оцебесеб т1алаялдаса гъоркье-т1аде вахинч1ого, г1елмабазул доктор ва профессор вахъине.
Студентазе къимат кьеялъул рахъ босани, росабалъа рач1арал студентазул лъайги ц1ик1к1араб буго, каламги цебет1ураб буго. Амма грамматика заг1ипго гурони лъалеб гьеч1о. ЛъикI бук1инаан учительзабаз школалдасанго ц1икIкIун кIвар кьуни нилъерго гIагараб рахьдал мацIалде.
Автор: Исмаил Таймасханов
Источник: Газета "Вацлъиялъул Калам" №2 (Январь 2010г.) |
